ساز تنبک یا تمبک، دمبک، دندونک یا ضرب از قدیمی ترین سازهای کوبه ای ایرانی است. از دیدگاه ساز شناسی، تمبک که سازی پوستی است، در دسته بندی طبل های جام شکل قرار می گیرد. سازهایی مثل داربوکا که متعلق به کشورهای عربی و ترکیه است و ساز زیربغلی افغانستان، از دیگر سازهای این دسته بندی هستند.

اخیرا تنبک توانسته پیشرفت قابل قبولی در موسیقی ایرانی داشته باشد، تا حدی که به عنوان ساز تکنواز و مستقل نیز مورد استفاده و مقبولیت قرار می گیرد.

تاریخچه ساز تنبک

درباره ی نام ساز تنبک هنوز نظری واحد وجود ندارد، بهمن رجبی در کتاب “تنبک و نگرشی به ریتم از زوایای مختلف” بیان می کند که نام اصلی این ساز از ابتدا تنبک بوده است و در گفتار، حرف “ن” ساکن، به “م” تبدیل شده است، مانند کلمه ی شنبه که در گفتار روزمره “شمبه” تلفظ می شود. و عده ای دیگر بر این باورند که کلمه ی تنبک معنای درست و منطقی ای ندارد و اشتباها بین مردم جا افتاده است.

از طرفی دیگر تنبک نوازی تکنیک هایی به اسم “تم”، “بک”، “پلنگ” و “ریز” دارد که نام تمبک را معنادار و منطقی می سازد. کلمه ی tambourine در زبان های اروپایی برای ساز تمبک به کار رفته می شود که ریشه ی آن به کلمه ی تنبور پهلوی بازمی گردد.

تاریخ تنبک که در زبان پهلوی به نام دمبلک شناخته می شده به قبل از اسلام نیز می رسد. دکتر معین معتقد است که نام دمبک نیز تغییر یافته ی همین نام است.

از بین سازهای کوبه ای، تنها تمبک است با ده انگشت نواخته می شود. سازهای کوبه ای قدیمی ترین سازهای موجود در تمدن بشری هستند، این سازها در ابتدا ابزاری برای ترساندن و دور کردن حیوانات وحشی، و یا وسیله ای برای برقراری ارتباط و پیام رسانی به یکدیگر بوده اند.

اجزای سازنده ی تنبک

تنبک از جنس چوب درخت های توت، کاج، گردو، زبان گنجشک و…، و به صورت یک تکه ساخته میشود. پوستی هم که بر دهانه ی تمبک کشیده می شود، می تواند پوست انواع حیوانات از جمله گوسفند، گوساله، بز یا شتر باشد. البته در قدیم بدنه ی تنبک را علاوه بر چوب از جنس سفال و یا فلز نیز می ساختند، اما امروزه از چوب برای ساختن آن استفاده می شود.

وقتی که سازنده نوع چوب مورد نظر خود را انتخاب کرد، در ابتدا باید پوست آن را کنده و آن را به فرم مورد نظر برای تنبک در بیاورد. زمانی که شکل دهی انجام شد، چوب را برای مدت چهار ماه در محلی مخصوص قرار داده و به آن دست نمی زند. پس از گذشتن چهار ماه، ساز را برای زمانی حدود یکسال در هوای آزاد قرار می دهند، پس از گذشت این مدت، سرانجام تنبک برای کشیدن پوست بر روی آن آماده است.

بعضی از سازندگان تنبک نیز، برای زیبایی بیشتر، بر روی بدنه ی تنبک خراطی یا خاتم کاری انجام می دهند، که طبیعتا باعث افزایش قیمت ساز نیز می شود. از مشهورترین سازندگان تنبک میتوان به محبی، همتی، خراشادی و … اشاره کرد.

این ساز از دو بخش کلی به شکل استوانه تشکیل شده است، قسمت اول که در هنگام نواختن بالا قرار می گیرد، روی سطح آن پوست کشیده شده و قطر آن بین 25 تا 30 سانتی متر است. طول این قسمت نیز 45 سانت است و از پایین به بخش دوم متصل می شود. بخش دوم یک استوانه با قطر کمتر است که در پایین کمی گشادتر میشود، تو خالی است و روی آن پوست کشیده نمی شود.

تمبک از بخش های مختلفی تشکیل شده است از جمله:

• دهانه کوچک (کالیبر)
• دهانه بزرگ
• نفیر (گلویی)
• بدنه
• پوست

نحوه ی نواختن تنبک

برای نواختن تنبک، نوازنده می نشیند و ساز را به صورت افقی روی ران خود قرار میدهد، به شکلی که دست هایش کنار دهانه ی بزرگ قرار بگیرد. سپس دست چپش را بالا و دست راستش را سمت راست تنبک قرار می دهد، نوازنده برای نواختن تنبک از انگشتان، نرمه و کف دست خود استفاده می کند و بر بخش های مختلفی از ساز مثل مرکز، میان و کنار ضربه می زند.

اگر صفحه ی تنبک را به شکل صفحه ی ساعت در نظر بگیریم، برای انگشت گذاری صحیح باید دست راست روی ساعت 10 و دست چپ روی ساعت 1 قرار بگیرد.

بنابراین وسیله ی نواختن تنبک، انگشتان نوازنده است و به همین دلیل نوازنده میتواند ریزه کاری های بسیار و شیرین کاری های طریفی در نوازندگی خود ایجاد کند که باعث می شود تکنوازی تنبک بسیار جالب و مورد توجه قرار بگیرد.

برای نواختن ساز تنبک، و البته سازهای دیگر، بهتر است به پشتی صندلی تکیه نداده و روی لبه ی صندلی بنشینید.

سعی کنید بدن خود را صاف نگه دارید و قوز نکنید، اما آنقدر منقبض نباشید که مهره های کمر شما درد بگیرند. با مرور زمان بطور ناخودآگاه در زمان نوازندگی بدن خود را صاف نگه خواهید داشت.

نتهای استفاده شده برای نواختن تنبک، مانند سایر سازها، نت های معمول دو، رِ، می، فا، سل، لا، و سی نیستند، بلکه نت هایی قراردادی برای خود تمبک هستند و اشکالی مخصوص به خود دارند.

این ساز در سایزهای مختلف، برای سنین مختلف وجود دارد، زیرا برای نگه داشتن و نواختن ساز تنبک باید ابعاد آن، با جثه ی نوازنده متناسب باشد.

جالب است بدانید که نقش تنبک در موسیقی سنتی ایرانی، تنها همراهی با ساز و آواز، و یا نگهداشتن ضرب موسیقی نیست، به همین دلیل گروه تنبک نوازان که با ابتکار حسین تهرانی و بقیه ی همکارانش تشکیل شده در طول 25 سال گذشته اجراهای متفاوتی با تنبک داشته اند و قطعات مختلفی را اجرا کرده اند.

مشهورترین تنبک نوازان ایران

از نوازندگان قدیمی تنبک حاجی رضا خان ضرب گیر، رضاقلی خان نوروزی، ابوالحسن صبا، عیسی آقاباشی، مسعودخان، مهدی قیاسی، شعبان خان، عبدالله دوامی و رضا روانبخش بنام ترین چهره های تنبک نوازی هستند.

همچنین در سال های اخیر و در دوران معاصر نیز تنبک نوازان چیره دست و بنامی پا به عرصه ی موسیقی گذاشته اند که برخی از آنان را در زیر معرفی میکنیم:

• حسین تهرانی
• جهانگیر ملک
• امیر ناصر افتتاح
• بهمن رجبی
• ناصر فرهنگ فر
• محمد اسماعیلی
• مرتضی اعیان
• داریوش رفیعی
• امیر بیداریان نژاد
• ملوک ضرابی
• جمشید محبی
• داریوش زرگری
• نوید افقه
• همایون شجریان
• پژمان حدادی
• محسن کثیرالسفر

دوره آموزش تمبک نوازی استاد تهرانی را می توانید از سایت خنیاگر مشاهده کنید.

معرفی تکنیک‌های نواختن تنبک

در ابتدا قطعه ای از تک نوازی تنبک جناب پوریا هومان را با یکدیگر ببینیم:

اساس یادگیری تنبک نوازی تنکیک های تنبک است، یادگیری این تکنیک‌ها برای نوآموزان در یک تا دو ماه اول مشکل است، به همین دلیل ما در این بخش از توضیحات تلاش کردیم که تکنیک‌های تنبک نوازی را به زبانی ساده به شما آموزش دهیم. تنبک که به آن تمبک، دمبک، دندانک و ضرب هم می‌گویند، یکی از سازهای کوبه‌ای است که در گروه طبل‌های جام شکل قرار می‌گیرد.، دربوکا نوعی ساز عربی است که تنبک به لحاظ شکل به آن شبیه است اما از نظر صدا با آن تفاوت‌های بسیار دارد، امروزه بوکا در غرب بسیار پرطرفدار شده و آن را دوست دارند، اما تنبک که سازی مشابه آن است به دلیل تبلیغات کم ما، در غرب بسیار کمرنگ و کمتر شناخته شده است و ما در مقایسه با ساز دربوکا برای این ساز ملی تنها چیزی که به ارمغان آوردیم کم کاری است. به دلیل کوشش اشخاصی همچون حسین تهرانی ساز تنبک در عصر ما پیشرفت بسزایی داشته و به ضرس قاطع می‌توان گفت که تنبک از لحاظ تکنیک نوازندگی عضوی از گروه کامل‌ترین سازهای کوبه‌ای ممبرانوفون قرار دارد.

حرکت تم

حرکت تم بم ترین صدای تنبک را تولید می کند. برای اجرای این ضربه باید دستی را که کنار تنبک قرار دارد به حالت نیم مشت درآوریم به شکلی که انگشت شصت در امتداد سایر انگشتان و چسبیده به آنها قرار بگیرد، سپس دست را در همین حالت به قسمت مرکزی تنبک فرود آورده و ضربه می زنیم.

حرکت بک

ضربه ی بک در مقایسه با تم صدای زیرتر و شفاف تری ایجاد می کند. برای زدن این ضربه باید با انگشت دوم خود به کناره های تنبک ضربه بزنید. این حرکت، نسبت به حرکت تم کمی سخت تر است و به تمرین بیشتری نیاز دارد.

حرکت ریز راست

در این حرکت تمام انگشتان دست راست بعلاوه ی کف دست راست با قسمت پوست تنبک برخورد می کنند.

حرکت ریز چپ

در حرکت ریز چپ، چهار انگشت دست چپ (بجز شست) به آرامی روی پوسته ی تنبک ضربه می زنند.

حرکت بشکن یا پلنگ

برای اجرای حرکت بشکن یا پلنگ، با انگشت شماره ی 4 و انگشت شست دست چپ با یکدیگر و به شکل بشکن به گوشه ی تنبک ضربه وارد می کنیم.

حرکت دست باز

حرکت دست باز توسط بند انگشتان شماره 3 و 4 انجام می شود. علامت این حرکت نیز عدد 7 نقطه دار می باشد.

تکنیک های تنبک نوازی

عبارت زیر می‌تواند مفهوم تکنیک در تنبک نوازی را به طور شفاف‌تری بیان کند: استفاده بخش‌هایی از یک دست یا هر دو دست، به طور مثال استفاده از بخش‌های مختلف یک یا چند انگشت یا کف دست و غیره… به حالتی متصل شده به هم یا از هم منفصل، یا حتی استفاده کردن از ابزارهایی که با دست متفاوت هستند، اما نیروی خود را از بخش‌های خاصی از دست همچون مچ دریافت کرده و تولید صدا نماید، این تولید صدا از طریق مالش، ضربه زدن و یا هر روش دیگری بر روی پوست، چوب یا اشیاء مولد صوت که به بدنه ساز متصل شده ایجاد می‌شود؛ بنابراین در بحث بررسی یک تکنیک باید 4 نوع مشخصه را مد نظر قرار داد:

• نحوه تولید صدا
• شکل تکنیک
• حرکت در تکنین
• مشخصات صوتی

هرکدام از این 4 مورد به خودی خود می‌توانند طبقه‌های متفاوت که برای تاکسونومی تکنیک‌های تنبک نیازمند هستند را تعریف کنند.

نحوه تولید صدا به چه صورت است؟

نحوه تولید صدا به چگونگی اجرای تکنیک و نیز تولید صدا ارتباط دارد، در تنبک نوازی می‌توان شکل‌های مختلفی از اجرا را تشخیص و از هم تفکیک داد: ضربه زدن: انوع ضربه زدن وجود دارد، ضربه به بدنه یا بخش‌های مکمل صدا دهی، ضربه مانند اجرای پلنگ و تم بر روی پوست و یا حتی ضربه زدن روی بخشی که دست روی پوست تنبک قرار دارد. ضربه زدن به دو حالت مستقیم و غیر مستقیم قابل اجراست:

• مستقیم: مثل ضربه دست یا ضربه انگشتر یا هر شئ دیگری که به واسطه دست انجام می‌شود.
• غیر مستقیم: یک سیم را فرض کنید که بر پشت پوست تعبیه شده که به هنگام نواختن مرتعش می‌شود، این سیم به پوست ضربه زده و تولید صدا می‌نماید.
• مالش دادن: مالش پوست و لبه ناخن دست یا هر شئ دیگری به صورت دایره‌ای در یک امتداد برروی پوست تولید صدا می‌کند، حالت خاصی از مالش دادن انگشت یا کوبه با سر پلاستیکی بر روی پوست تولید صدایی می‌کند که شبیه به ناله گوزن است و Moose call نام دارد.
• خراش دادن: خراش دادن پوست و چوب بدنه توسط ناخن یا هر شئ دیگری نیز می‌تواند تولید صدا کند.

شکل تکنیک

از جمله مواردی که کمک چشم گیری در رده بندی و تعیین طبقه می‌کند، بررسی شکل و آناتومی اندام اجرا کننده تکنیک است، که در این باره مواردی را که گفته می‌شود باید در نظر بگیرید:

• کدام بخش از انگشت یا دست برای اجرای تکنیک بکار می‌رود؟
• آیا برای اجرای تکنیک از شئ خاصی استفاده کردید؟
• شئ یا بخش اجرا کننده تنبک چگونه است؟
• اگر برای اجرای یک تکنیک تعداد اعضای بخش مجری بیشتر از یکی است، ارتباطی که بین این اعضا وجود دارد به هم متصل است یا منفصل؟

در ادامه بحث به تشریح درخصوص شکل تکنیک خواهیم پرداخت.

حرکت در تکنیک

تنبک نوازی فعالیتی کاملاً فیزیکی است که در آن از عضلات، استخوان‌ها و مفاصل و نیز سایر اندام‌های دست به عنوان مولد حرکات لازم برای نوازندگی و از مفاصل مچ دست و انگشت‌ها به عنوان اهرم‌هایی برای انتقال نیروی لازم برای حرکت دست و انگشتان نقش ایفا می می‌کنند. با نگاهی ساده به اندام‌های مولد حرکت امکان توصیف این تکنیک‌ها بر اساس چند مؤلفه به وجود می‌آید:

1. عامل مولد حرکت: منظور آن بخش از دست است که با تولید و انتقال نیرو موجب حرکت نمودن اندام جدا کننده تکنیک می‌شود.
2. حرکت ناشی از مچ: کف دست به تبع حرکت مچ دست و انتقال نیرو حرکت کرده و در نتیجه دست یا بخش‌هایی از انگشتان با ساز تماس حاصل می‌کنند. مانند اجرایتم یا بک که در آن حرکت مچ موجب پرتاب دست یا انگشتان می‌شود.
3. حرکت ناشی از مفصل انتهایی آخرین بند انگشت: در این نوع حرکت ضربه‌ای که به پوست زده می‌شود ناشی از حرکت مفصل بین انگشت و کف دست و انتقال نیرو بوده و مچ و سایر اندام‌های فوقانی دست ثابت است.
4. حرکت ناشی از تلنگر: اگر بخشی از یک انگشت (به طور مثال نیم بند از آن) بر بخشی از یک انگشت یا کف دست قرار بگیرد؛ در نتیجه لغزانده شدن و اصطکاک ناشی از آن به شدت رها شود تلنگر به وجود می‌آید.
5. حرکت ناشی از آرنج: دسته‌ای دیگر از تکنیک‌ها به ویژه در نوعی از تکنیک مالشی، یر اثر حرکتی که از آرنج دست ناشی می‌شود، اجرا می‌شوند.
6. وضعیت دست مولد حرکت: بسته به تکیه دست مولد حرکت به ساز یا آزاد بودن آن، دو نوع تقسیم بندی برای اجرای تکنیک می‌توان بیان کرد:
7. اجرای تکنیک با حرکت آزاد دست: وقتی می گوییم حرکت آزاد دست منظور این است که؛ در آن دست به ساز تکیه نداشته و آزاد است، مثل اجرایتم یا بک دست آزاد یا پایین.
8. اجرای تکنیک با حرکت غیر آزاد: در این حالت بخشی از دست به ساز تکیه دارد؛ برای مثال اجرای تکنیک‌های گرفته توسط دستی که به روشی به پوست متکی است، اجرا با دستی که روی تنبک قرار دارد یا دست بالا، اجرا با دست پایین یا آزاد، به صورتی که به ساز متکی باشد.

ویژگی‌های صوتی

صدادهی تکنیک‌های تنبک علاوه بر اینکه به شیوه تولید صدا بستگی دارد، به دلیل دارا بودن ویژگی‌های آکوستیک ساز و بخش‌های مجری، دارای ویژگی‌های خاصی می‌باشد؛ در ادامه به طور اجمالی بخشی از مشخصات صوتی تنبک بیان می‌شود:

• صدادهی تکنیک‌های تنبک از قاعدهای پوسته مرتعش و ارتعاشاتی که از محفظه داخلی تنبک ایجاد می‌شود؛ تبعیت می‌کند، محفظه داخلی تنبک نقش اساسی در تغییر ساختار ارتعاش پوست دارد.
• تمامی شکل‌های ارتعاش که در هنگام شروع انرژی بالایی دارند و سریعاً محو و ناپدید می‌شوند، نقش بسزایی در ساختار صدای ضربه تکنیک‌ها و نیز در رنگ بم که در ابتدای صدای آن‌هاست دارند.
• طیف صدایی که از اجرای تکنیک حاصل می‌شود، از یک بخش صوتی متراکم در ساختار صداهای فرعی شروع شده و به آرامش صوتی ختم می‌شود، وقتی می گوییم آرامش صوتی در واقع منظورمان این است که تنها چند صدای فرعی در پایان صدای تکنیک باقی بماند.

در شکل زیر موج و طیف صدایی که از اجرای پلنگ ایجاد شده را در لبه تنبک مشاهده می‌کنید، در این تصویر می‌توانید بخش‌هایی که تراکم زیاد و آرام صوتی را کاملاً شناسایی کنید.

• هرچه که بخش اجرا کننده تکنیک سخت‌تر باشد، رنگ صدایی که ایجاد می‌شود که دلیل آن حضور پر انرژی ترصداهای فرعی با فرکانس بالا در صدای ضربه و به طور کلی صدای تکنیک زیرتر می‌باشد و در مقایسه صدای تکنیک‌های ناخنی که در یک منطقه خاص وجود دارند با صدای سایر تکنیک‌ها در همان منطقه می‌توان این پدیده را مشاهده نمود.
• صدای ضربه به عنوان بخشی که آغاز کننده صدا است، شامل اصوات فرعی قوی و پرانرژی با طول زمانی ارتعاشی کوتاهی هستند، بنابراین تشخیص صدای ضربه ناشی از جنس بخش مجری با تفکیک صوتی مهم است و نباید این دو را باهم اشتباه گرفت.
• هرچه حد و اندازه سطح بخش مجری و به تبعیت از آن اندازه سطح ضربه خورنده پوست بیشتر باشد، رنگ صدایی که حاصل می‌شود به طور نسبی بم‌تر است و این پدیده زمانی که تکنیک‌ها در یک ناحیه ثابت در حال اجرا هستند نیز مشاهده می‌شود.
• ارتعاش پوست تنبک غیر خطی است و به همین دلیل وقتی شدت ضربه‌ها زیاد می‌شود، اصوات فرعی زیرتر و به طور نسبی برتری پیدا می‌کنند.
• نقش شکل‌های ارتعاش یا اصوات فرعی هرچه که از مرکز پوست به سمت لبه ساز حرکت می‌کنیم کمتر می‌شود ولی بر تراکم و اهمیتی که نقش شکل‌ها در ارتعاش زیر قرار دارند افزوده می‌شود، مثلاً در یک تکنیک مثل تکنیکتم ناحیه میانه، که دارای میرایی سریع هستند، از اهمیت خاصی برخوردارند.

شکل زیر تغییرات انرژی اصوات فرعی را در تکنیک‌های مختلف نشان می‌دهد، درجات روشن نشان دهنده این است که انرژی اصوات فرعی حضور کم رنگی در آن تکنیک دارند.

پی نوشت

اصطلاحات دست پایین و بالا برای دست آزاد یا روی تنبک را برای اولین بار نوازنده تنبک سیاوش اکبری در سال 1378 در کتاب آموزش خود بکار برده است. وضعیت دست مولد حرکت: بسته به تکیه دست مولد حرکت به ساز یا آزاد بودن آن، دو نوع تقسیم بندی برای اجرای تکنیک می‌توان بیان کرد: اجرای تکنیک با حرکت آزاد دست: وقتی می گوییم حرکت آزاد دست منظور این است که در آن دست به ساز تکیه نداشته و آزاد است، مثل اجرایتم یا بک دست آزاد یا پایین. اجرای تکنیک با حرکت غیر آزاد: در این حالت بخشی از دست به ساز تکیه دارد؛ برای مثال اجرای تکنیک‌های گرفته توسط دستی که به روشی به پوست متکی است، اجرا با دستی که روی تنبک قرار دارد یا دست بالا، اجرا با دست پایین یا آزاد، به صورتی که به ساز متکی باشد.

لیستی از تکنیک‌های تنبک

• بک مثبت= اجرای این تکنیم با دو بند انگشت دوم دست راست در ناحیه مرکزی تنبک انجام شده و حرکت دست از ساعد انجام می‌شود.
• بک منفی= اجرای این تکنیک با بند اول انگشت دوم دست راست در ناحیه کناری تنبک انجام شده و حرکت دست از ساعد انجام می‌شود.
• با سر دادن انگشت شصت برروی ساز اجرای مثبت به منفی انجام خواهد شد.
• مثبت چپ= اجرای این تکنیک با دو بند انگشت دوم دست چپ انجام می‌شود و حرکت دست از مچ شروع می‌شود.
• منفی چپ= اجرای این تکنیک با نرمه بند اول انگشت دوم دست چپ در ناحیه بالای ساز انجام شده و حرکت دست از مچ است.
• اجرای روی چوب با دست راست.
• اجرای جارو که با دست راست انجام می‌شود.
• اجرای روی چوب که با دست چپ انجام می‌شود.
• اجرای تکنیک زیر دهنه تنبک که با دست راست انجام می‌شود.
• اجرای تکنیک بشکن شماره دو توسط دست راست که زیر دهنه تنبک انجام می‌گیرد.
• اجرای تکنیک بشکن با انگشت اول دست چپ
• اجرای تکنیک بشکن با دست چپ انگشت دوم
• اجرای تکنیک بشکن با دست چپ، انگشت سوم
• اجرای تکنیک بشکن با دست چپ، انگشت چهارم
• اجرای تکنیک انگشت چهارم از روی انگشت سوم
• اجرای تکنیک سر دادن شصت روی ساز و حرکت مثبت به سمت منفی
•  اجرای بشکن با دست راست انگشت انگشت اول

ریزها

• ریز گلیساندوی منفی به طرف مثبت
• ریز گلیساندوی مثبت به طرف منفی
• ریز منفی در مثبت
• ریز مثبت در منفی
• ریز منفی
• ریز مثبت
• ریز پر یا نه انگشتی
• ریز جفتی
• ریز گلیساندو یکی از تکنیک‌هایی است که توسط آقای بهمن رجبی اجرا شد.

خلاصه اینکه تکنیک‌هایی که برای تنبک نوازی اساسی هستند و بدون شک به آن‌ها نیاز پیدا خواهید کرد را به زبانی ساده و معمول خدمت شما بیان نمودیم و نکاتی که برای یادگیری بهتر شما مفید است و در امر آموزش به شما کمک می‌کند را در قالب عکس در متن جای دادیم، امیدواریم که این مطالب مورد استفاده شما دوستان قرار گرفته باشد.

برای مطالعه مقاله اصلی پیشنهاد می کنیم به آدرس دانلود پکیج آموزش تمبک نوازی مبتدی بصورت تصویری و آنلاین مراجعه نمائید.